Dược liệu Việt Nam: Thực trạng và cơ hội phát triển bền vững

Đánh giá toàn diện nguồn dược liệu quý tại Việt Nam. Phân tích thách thức chất lượng, sự phụ thuộc vào nhập khẩu và đề xuất chiến lược phát triển bền vững, tập trung vào tiêu chuẩn GACP, công nghệ chiết xuất tiên tiến, nhằm tự chủ nguồn nguyên liệu.

Việt Nam có lợi thế sinh học và truyền thống y học cổ truyền lâu đời, sở hữu tiềm năng lớn để phát triển ngành dược liệu thành một ngành kinh tế mũi nhọn. Tuy nhiên, ngành dược liệu đang đối mặt với thách thức lớn về tiêu chuẩn hóa và sự phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu. Việc chuyển đổi từ tiềm năng sang giá trị thương mại bền vững đang đòi hỏi những thay đổi căn bản về quản lý chất lượng và công nghệ.

Tổng quan thị trường dược liệu Việt Nam

Việt Nam nằm trong nhóm các quốc gia có tốc độ phát triển ngành dược phẩm nhanh nhất khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, tạo ra nhu cầu khổng lồ cho nguồn nguyên liệu dược liệu.

1. Quy mô thị trường và tốc độ tăng trưởng

• Giá trị thị trường dược phẩm: Quy mô thị trường dược phẩm Việt Nam được ước tính đạt khoảng 7,1 tỷ USD (năm 2023) và dự kiến sẽ tăng trưởng với tốc độ kép hàng năm (CAGR) khoảng 6 – 7% trong giai đoạn 2024 – 2030 (theo Báo cáo của Fitch Solutions).
• Thị trường dược liệu và y học cổ truyền: Giá trị thị trường dược liệu và các sản phẩm từ dược liệu (bao gồm cả thực phẩm chức năng có nguồn gốc từ dược liệu) được ước tính đạt hàng chục nghìn tỷ đồng mỗi năm và có tốc độ tăng trưởng ổn định (khoảng 10 – 15%/năm) do xu hướng tiêu dùng xanh, ưu tiên các sản phẩm tự nhiên, an toàn.
• Nhu cầu sử dụng: Ngành công nghiệp dược và y học cổ truyền cần sử dụng khoảng 60.000 – 80.000 tấn dược liệu mỗi năm (ước tính của Bộ Y tế).

2. Tiềm năng tài nguyên sinh học

Nằm trong danh sách nhóm các quốc gia có nguồn dược liệu phong phú nhất thế giới, Việt Nam sở hữu khoảng 5.117 loài thực vật, nấm và động vật được sử dụng làm thuốc. Trong đó, có khoảng 3.948 loài thực vật và nấm, cùng hơn 100 loài động vật và khoáng vật (theo viện dược liệu).

Bên cạnh đó, Việt Nam có nhiều loài dược liệu quý hiếm, mang tính đặc hữu cao, nổi bật nhất là Sâm Ngọc Linh (được coi là quốc bảo), cùng các loài khác như Trà Hoa Vàng, Bảy Lá Một Hoa, và các loài trong chi Hoàng Liên.

Kết luận: Với quy mô thị trường dược phẩm đang phát triển mạnh mẽ và nguồn tài nguyên sinh học dồi dào, Việt Nam có đầy đủ cơ sở để phát triển ngành công nghiệp dược liệu tự chủ và có khả năng cạnh tranh quốc tế. Tuy nhiên, tiềm năng này đang đối mặt với những thách thức lớn về quản lý và chất lượng.

Thực trạng chuỗi cung ứng

Thách thức lớn nhất đối với ngành dược liệu Việt Nam là sự chênh lệch lớn giữa tiềm năng sẵn có và khả năng cung ứng nguyên liệu đạt chuẩn chất lượng.

1. Khoảng cách tự chủ và phụ thuộc nhập khẩu

Mặc dù có nguồn tài nguyên dồi dào, thị trường dược liệu trong nước đang phải đối mặt với mức độ tự chủ rất thấp, dẫn đến sự phụ thuộc vào nhập khẩu:

• Hiện tại, nguồn cung dược liệu trong nước chỉ đáp ứng khoảng 20 – 25% nhu cầu sử dụng của ngành công nghiệp dược. Sự thiếu hụt này dẫn đến sự phụ thuộc lớn vào nguồn nhập khẩu, chủ yếu từ Trung Quốc.
• Theo số liệu công khai, chỉ riêng 8 tháng đầu năm 2023, giá trị nhập khẩu dược liệu đã đạt 334 triệu USD, phản ánh sự thâm hụt lớn trong chuỗi cung ứng nguyên liệu đạt chuẩn.

2. Vấn đề về tiêu chuẩn canh tác

Phần lớn dược liệu vẫn được thu hái từ thiên nhiên hoặc canh tác manh mún. Việc thiếu áp dụng triệt để tiêu chuẩn GACP dẫn đến:

• Không ổn định hoạt chất: Hàm lượng các hợp chất chính (ví dụ: Curcuminoids trong Nghệ, Saponin trong Sâm) biến động lớn giữa các lô.
• Nguy cơ tồn dư: Khó kiểm soát dư lượng kim loại nặng và thuốc bảo vệ thực vật, khiến sản phẩm bị từ chối khi xuất khẩu sang các thị trường khó tính (EU, Nhật Bản) có quy định nghiêm ngặt.

3. Thách thức về khoa học hóa và định lượng

Dược liệu hiện đại đòi hỏi phải có bằng chứng định lượng. Các doanh nghiệp đang thiếu đầu tư vào khâu này:

• Thiếu COA: Sản phẩm thô thiếu phiếu phân tích xác nhận hàm lượng hoạt chất.
• Giá trị gia tăng thấp: Dược liệu chỉ được bán thô, giá trị chỉ bằng 1/10 đến 1/20 so với các chế phẩm chiết xuất định chuẩn được sản xuất tại các nước tiên tiến.

Cơ hội phát triển theo góc nhìn chuyên gia

Định hướng phát triển ngành dược liệu đã được đặt ra rõ ràng trong chiến lược quốc gia phát triển ngành dược Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn 2045 (Quyết định 1165/QĐ-TTg).

1. Mục tiêu chiến lược quốc gia

Chính phủ đã xác định lộ trình cụ thể nhằm nâng cao năng lực tự chủ nguyên liệu và giá trị sản xuất trong nước. Mục tiêu chiến lược (theo Quyết định 1165/QĐ-TTg):

• Phấn đấu đến năm 2030, thuốc sản xuất trong nước đáp ứng khoảng 80% nhu cầu sử dụng và 70% giá trị thị trường.
• Tiếp tục phấn đấu đạt mục tiêu sản xuất được 20% nhu cầu nguyên liệu cho sản xuất thuốc trong nước.
• Chú trọng kế thừa và phát triển tinh hoa y học cổ truyền dân tộc trong sản xuất thuốc đông dược, khuyến khích sử dụng dược liệu nguồn gốc trong nước.

2. Chiến lược đổi mới cho doanh nghiệp

Thực hiện theo định hướng trên, các doanh nghiệp cần tập trung vào ba chiến lược then chốt:

• Đầu tư vào vùng trồng công nghệ cao và GACP: Chuyển đổi các vùng trồng thành mô hình chuyên canh khép kín. GACP phải được coi là tiêu chuẩn tối thiểu, được áp dụng cùng với công nghệ để truy xuất nguồn gốc toàn diện, tăng cường minh bạch và uy tín.
• Đột phá bằng công nghệ chiết xuất tinh chế: Chuyển từ bán dược liệu thô sang cung cấp nguyên liệu chiết suất có hàm lượng hoạt chất cao. Đầu tư vào các công nghệ như chiết xuất hoặc công nghệ Nano hóa để tăng sinh khả dụng, tạo ra các sản phẩm giá trị cao.
• Khai thác giá trị đặc hữu và nghiên cứu lâm sàng: Tập trung nghiên cứu các dược liệu đặc hữu quý hiếm của Việt Nam (Sâm Ngọc Linh, Trà Hoa Vàng…) và xây dựng bằng chứng khoa học thông qua thử nghiệm lâm sàng theo tiêu chuẩn quốc tế. Đây là con đường duy nhất để dược liệu Việt Nam vượt qua rào cản uy tín và được công nhận toàn cầu.

KẾT LUẬN

Việc Chính phủ ban hành chiến lược Quốc gia tạo hành lang pháp lý vững chắc cho sự phát triển. Đây cũng là cơ hội cho các doanh nghiệp dược liệu Việt Nam chuyển đổi từ nhà cung cấp sản phẩm thô thành nhà sản xuất nguyên liệu dược liệu chất lượng cao. Tập trung vào GACP, định lượng hoạt chất và công nghệ chiết xuất hiện đại chính là chìa khóa then chốt để phát triển.